Загрузка ...
Бо чылын 60 маадырларның тура халыышкынының болганындан бээр 130 чыл ою болуп турар. Бо болуушкун Тываның төөгүзүнде бир кол черни ээлеп турар. Ынчангаш юбилейлиг ай-хүннүң байырлаашкыны республиканың бо хүнгү амыдыралынга база улуг ужур уткалыг.
Төөгүлүг болуушкуннуң эгелээнинден бээр 130 чыл эрткенде ынчангы тура халыышкынның киржикчилериниң херээн өжегерээн шын эвес тайылбырлап, ажык кончаа сүрген мал оорлары боттарын маадыржыдып эгелээниниң хайы бурунгу маадырларга чоннуң хамаарылгазын чаңгыс аай эвес болдурган. Херек кырында ажык-кончаа сүрген оорлар биле каржы дарлаашкынга удур дидими-биле демисежип чорааннарны канчап-даа деңнеп болбас деп төөгүнүң шинчилекчилери санап турар.
Баштайгы 16 араттарның чыыжы 1883 чылдың чайын Чыргакы хемниң эриинге болган. Аңаа чыылганнар моон соңгаар үндүрүг төлевес, дүжүметтерниң дужаалын күүсетпес, өске араттарны эвилелдээр дугайын шиитпирлээн. Чоорту оларга өске кожууннарның болгаш харын-даа кожа девискээрлерниң төлээлери немешкен соонда ниити саны 200-300 кижи четкен. Шыдажыр арга чок дарлалга удурланган араттар дерзии феодалдарның малын оорлап, ядыыларга үлеп берип турган. Тура халышканнарның 60 шаазы туттуруп, 9 эрээниң шүүдүн көргеннер. Оларның барык шуптузунуң бажын кезип шииткен. Ынчан оларны «60 дургуннар» деп адап турган. 1941 чылдан эгелеп оларны «60 маадырлар» дээр апарган.
1941 чылдың март айда ТАР-ның Төп Комитеди доктаал ёзугаар 60 маадырларның төөгүзү дугайында материалдарны чыыр, чогаалдарны бижиир болгаш шии тургузарын шиитпирлээн. 1942 чылда национал музейниң адын оларның ады-биле адаан. Ук доктаал ёзугаар Виктор Көк-оолдуң «Самбажык» деп шиизи үнген. Сөөлгү чогаалдарга Эдурад Мижиттиң “Кара-Дагның казырыы” деп шиизи хамааржыр. Национал музейде Сергей Ланзының бижээн чуруу шыгжаттынган. Алдан-Маадыр суурда 60 маадырларның адын эдилээн музейни ажыткан.
Эртемденнерниң айтып турары-биле алырга, 60 маадырларның чоруу Тывага бир дугаар политиктиг удурланыышкын болган болгаш сөөлүнде барып Тываның бот тускайлаң республика болурунга өөредиглиг салдарны чедирген. «Маадырлар дугайында материалдар тыва национал чоргааралдың тудуш кезии, аныяк өскеннерни эң дээре чаңчылдарга кижизидериниң бир аргазы, уран-чүүлү, чечен-чогаалды ёзулуг улусчу шынар-биле байлакшыдарының дөзү» деп шинчилекчи Юрий Аранчын бодунуң номунда бижип турар.
Чечена Булытова